Brązowy krzyżyk relikwiarzowy – enkolpion typu kijowskiego

Jarosław, ul. Opolska

Wczesne średniowiecze, XI-XIII w. n.e. (kultura staroruska)

Brąz, odlew

MJ-H 438

Opisywany przedmiot został znaleziony w latach 60-tych w jednym z wykopów zimnych na ulicy Opolskiej w Jarosławiu. Zabytek reprezentuje grupę niewielkich krzyżyków relikwiarzowych, tzw. enkolpionów. Określenie to, wywodzące się z języka greckiego, gdzie oznacza napierśnik (έν – „na” χόλποϱ – „pierś”), nawiązuje do rozpowszechnionych w starożytności amuletów w postaci zawieszanych na szyi pojemniczków. Chrześcijańskie krzyżyki relikwiarzowe inspirowane były noszonymi przez Żydów skórzanymi paskami z tekstami z Tory (tzw. filakteriami) oraz rzymskimi bullami, które ubierano dzieciom wywodzącym się z rodzin patrycjuszowskich.

Chrześcijańskie enkolpiony oznaczają się dużą różnorodnością form, zawsze jednak nawiązującą do symboliki związanej z tą religią. W związku z tym, obok najpopularniejszych egzemplarzy w formie krzyżyka mogły mieć one postać ryby, serca, kluczy Piotrowych, etc. Jak sama nazwa wskazuje, w relikwiarzach tego typu noszono relikwie świętych, fragmenty pergaminów z tekstami Pisma Świętego i formułami modlitewnymi. Enkolpiony w formie krzyża największą popularność zdobyły wśród chrześcijan obrządku wschodniego. Nosili je zarówno członkowie elit kościelnych, jak i osoby świeckie, które w ten sposób chciały manifestować swoją przynależność do tego wyznania.

Krzyżyki relikwiarzowe składały się z dwóch części połączonych zawiasem, będącym jednocześnie uszkiem do zawieszania na piersiach. W pustej przestrzeni utworzonej przez wklęsłe części enkolpionu noszono różnorakie relikwie. Ich zewnętrzne części zawierały z kolei przedstawienia religijne, których dobór, podobnie jak kształt samego krzyżyka oraz technika, w jakiej go zdobiono, zależał od ośrodka, w którym je wytwarzano. Pod tym względem wyróżnia się dwa główne rodzaje enkolpionów – tzw. palestyński (syryjski) oraz kijowski.

Omawiany zabytek z Jarosławia reprezentuje ten drugi typ. Okazy tej formy powstawały w warsztatach odlewniczych funkcjonujących na obszarze Rusi Kijowskiej. Ich wyróżnikiem, poza specyficzną formą (rozszerzające się ku końcom ramiona krzyży zakończone medalionami, obecność u ich nasady guzków etc.) jest rozplanowanie znajdujących się na nich kompozycji ikonograficznej. W jej skład wchodzą postacie centralne - na awersie zwykle było to przedstawienie sceny Ukrzyżowania, zaś na rewersie - Matka Boska z Dzieciątkiem. Dodatkowo, okrągłych lub owalnych medalionach na ramionach krzyżyka umieszczano symbole lub wizerunki postaci. Wśród tych ostatnich najczęściej ukazywano popiersia apostołów, archaniołów lub świętych, których czczono na Rusi: Grzegorza, Mikołaja, Bazylego, Kosmy i Damiana oraz Gleba i Borysa.

Ze względu na zatarte wizerunki na enkolpionie z Jarosławia, trudno jest określić, kogo przedstawiono w medalionach. Wydaje się, że ponad głową Ukrzyżowanego Jezusa znajduje się postać Pantokratora (?) - Chrystusa jako Władcy i Sędziego Wszechświata. Zabytek jest niekompletny - brakuje drugiej połowy krzyżyka (strony tylnej).

Zasięg występowania enkolpionów typu kijowskiego w Polsce koncentruje się w jej południowo-wschodniej części, gdzie tworzą dwa wyraźne skupiska. Pierwsze z nich to obszary wschodniej części Lubelszczyzny (ziemia czerwińska), drugie – tereny nad Sanem z ośrodkami w Przemyślu i w okolicach Sanoka. Znaleziska tego typu krzyżyków z ziemiach polskich stanowią przedłużenie obszaru ich intensywnego występowania krzyżyków na zachodniej Ukrainie. Pod względem chronologii przedmioty te należy umieszczać w okresie między XI a XIII w. Enkolpiony typu kijowskiego wytwarzane były pod wpływem wzorców bizantyjskich w centrach produkcyjnych Rusi Kijowskiej, z Kijowem na czele. Jednocześnie nie można wykluczyć powstania przynajmniej niektórych enkolpionów znalezionych na obszarze Polski południowo-wschodniej w lokalnych warsztatach odlewniczych. Wskazuje się tu przede wszystkim na możliwość wytwarzania takich przedmiotów w Przemyślu, będącym, początkowo stolicą udzielnego księstwa ruskiego, potem jednym z najważniejszych ośrodków Rusi Halicko-Wołyńskiej (Włodzimierskiej).

Literatura:

Gródek-Kciuk E. 1989, Enkolpiony znalezione na terenie Polski. Próba klasyfikacji i datowania materiałów, Przegląd Archeologiczny, 36, 97-134.

Tekst: Marcin Burghardt