Miecz z ażurową rękojeścią typu Sosnovaya Maza (1) i miecz ze sztabą do rękojeści (2)

Jarosław – rejon dawnej wsi Misztale (1), okolice (2)

Epoka brązu, ok. XIII-XII w p.n.e. (1); XII w. p.n.e. (2)

Brąz, odlew, kucie, rycie

1. dł. 26 cm, szer. ostrza 3,5 cm; 2. dł. 76 cm, szer. ostrza 4,5 cm, gr. ostrza 0,6 cm, szer. sztaby 2,6 cm

MJ-A 264 (2), 265 (1)

Pierwszy z prezentowanych zabytków (o numerze inwentarzowym MJ-A 265) to fragment miecza, który znalazł się w logotypie wystawy "Na pograniczu... Najstarsze dzieje ziemi jarosławskiej". Obiekt został znaleziony w 1965 roku w północnej części miasta Jarosław (rejon dawnej wsi Misztale) w piasku wydobytym z rzeki San. Fragment miecza prezentuje tzw. typ Sosnovaya Maza, który jest szczególnie charakterystyczny dla środowiska tzw. zrębowo-sabatinowskiego kręgu kulturowego. Na tej podstawie zabytki te datuje się w ramach XIII-XII w. p.n.e.

Oprócz omawianego zabytku z Jarosławia-Misztali, na terenie Polski odkryto jeszcze tylko dwa miecze tego typu. Wszystkie obiekty zostały znalezione w środowisku wodnym - miecz z Przemyśla został wydobyty z Sanu, zaś w Rożubowicach k. Przemyśla taki zabytek wydobyto z rzeki Wiar.

Obecność mieczy typu Sosnovaya Maza w Polsce południowo-wschodniej łączy się z wpływami kultury Noua (jedno z ugrupowań kręgu zrębowo-sabatinowskiego) na środowisko tarnobrzeskiej kultury łużyckiej. Mieczyki te mogą być zarówno importem pochodzącym z zasięgu kultury Noua, jak i wyrobem lokalnym, ale powstałym pod wpływem impulsów płynących ze wschodu. Nie wszyscy badacze są jednak zgodni z tak wczesnym datowaniem tych zabytków. W nowszych pracach wskazuje się na możliwość ich datowania w ramach IX-VIII stulecia p.n.e. i ich związek z ekspansją koczowników z kręgu ugrupowań protoscytyjskich (poprzedzających pojawienie się na terenie współczesnej Ukrainy koczowniczych Scytów).

Niezależnie od środowiska kulturowego, z którym należy łączyć pojawianie się opisywanej kategorii zabytków w okolicach Jarosławia i Przemyśla, niewątpliwie były to przedmioty o prestiżowym charakterze. Wydaje się, iż wszystkie miecze zostały celowo wrzucone do rzek - Sanu lub Wiaru. Zwyczaj składania do ziemi lub środowiska wodnego (np. rzek, bagien etc.) wartościowych, materiałochłonnych przedmiotów brązowych był praktykowany przez wiele społeczności epoki brązu i wczesnej epoki żelaza. Należy zwrócić uwagę na fakt, iż tego typu kultowych, obrzędowych lub prestiżowych depozytach miecze są spotykane stosunkowo rzadko - znacznie częściej składano ozdoby z brązu lub ich zestawy.

Okoliczności odkrycia drugiego z prezentowanych mieczy (o numerze inwentarzowym MJ-A 264) są nieznane. Nie dysponujemy informacjami odnośnie miejsca, w którym go znaleziono. Wiadomo jedynie, że miecz ten pochodzi z okolic Jarosławia; być może i jego również znaleziono w Sanie.

Zabytek należy do grupy mieczy ze sztabą do rękojeści. Jego morfologia, a konkretnie sposób uformowania sztaby (jak i ilość oraz miejsce usytuowania nitów) i głowni pozwalają na zaliczenie go do III typu mieczy łużyckich wg Jerzego Fogla. Podobne okazy są dość powszechne i charakterystyczne dla wielu obszarów Europy Środkowej, w tym terenów Pomorza Zachodniego oraz (w mniejszym stopniu) Wielkopolski i Kujaw. Na terenie Polski południowo-wschodniej dotychczas poświadczono tylko dwa takie przedmioty. Poza prezentowanym zabytkiem, podobny okaz znaleziono też w nieznanej miejscowości na terenie Podkarpacia. Oba miecze należy wiązać z najstarszą fazą rozwoju lokalnych społeczności tarnobrzeskiej kultury łużyckiej, a konkretnie z jej centrum osadniczym nad środkowym Sanem. W okresie tym był to jeden z ważniejszych ośrodków, na tereny którego napływały liczne wyroby brązowe z terenów położonych po drugiej stronie Karpat. Prezentowany tu zabytek należy zapewne traktować jako import z tamtych terenów. Miecz z okolic Jarosławia dosyć precyzyjne analogie w znajdowanych tam skarbach, co pozwala na zawężenie jego datowania do XII w p.n.e.

Literatura:

S. Czopek 1996, Grupa tarnobrzeska nad środkowym Sanem i dolnym Wisłokiem.

S. Czopek 1998, Miecz brązowy z „okolic Jarosławia” na tle innych militariów grupy tarnobrzeskiej. Zeszyty Muzealne, 111-115.

S. Czopek 1999, Pradzieje Polski południowo-wschodniej.

H. Taras 2019, Brązowe sztylety proweniencji wschodniej na ziemiach polskich w epoce brązu, [w:] M. Szmyt, P. Chachlikowski, J. Czebreszuk, M. Ignaczak, P. Makarowicz, (red.), Od kujawskiego matecznika do stepów nadczarnomorskich. Studia z dziejów międzymorza bałtycko-pontyjskiego ofiarowane Profesorowi Aleksandrowi Kośko, Poznań, 485-494.

Tekst: Marcin Burghardt