Kamienny zwornik (element sklepienia gotyckiego)

Jarosław, ul. Sobieskiego 4

Późne średniowiecze, XIV w.

Kamień, techniki kamieniarskie

Wys. 34 cm, szer. 38 cm

MJ-H 1320

Późnośredniowieczny Jarosław był niemal w całości wzniesiony z drewna; murowane były raczej tylko najważniejsze budowle. Omawiany kamienny zwornik - najwyżej położony element łuku w gotyckim sklepieniu krzyżowo-żebrowym - został odkryty w rejonie jarosławskiej Starówki. Oznacza to, iż zabytek najprawdopodobniej pochodzi z jednego z dwóch, nieistniejących dziś budynków zamku właścicieli miasta lub kościoła parafialnego - późniejszej kolegiaty p.w. Wszystkich Świętych.

Jak wskazują źródła pisane, w późnośredniowiecznym Jarosławiu mogły funkcjonować aż dwa zamki. W przywileju lokacyjnym miasta z 1375 r. wzmiankowany jest tzw. zamek wielkorządcy, łączony z postacią Władysława Opolczyka. Obiekt tradycyjnie lokalizowany jest na terenie obecnego Małego Rynku lub w miejscu późniejszego założenia Jezuitów. Należy mieć na uwadze jednak, iż dostępne źródła są w tej kwestii bardzo nieprecyzyjne. Nie ulega za to wątpliwości, iż co najmniej od XV w. na południowo-wschodnim cyplu wzgórza miejskiego, u wylotu obecnej ulicy Sobieskiego, wznosił się okazały zamek rodu Tarnowskich, którym w 1378 r. królowa Jadwiga ofiarowała miasto. Warowna siedziba kolejnych właścicieli Jarosławia, w 2. poł. XVI w. przebudowana w renesansową rezydencję, istniała w tym miejscu do końca XVII w., kiedy na jej fundamentach zbudowano istniejącą do dziś cerkiew pw. Przemienienia Pańskiego.

Ważnym punktem na planie ówczesnego Jarosławia był także kościół parafialny z przylegającym do niego cmentarzem, zlokalizowany w obrębie działki przyrynkowej w pierzei południowo-zachodniej, na dzisiejszym placu św. Michała. Świątynia farna pw. Wszystkich Świętych jest zarazem najstarszą jarosławską budowlą o późnośredniowiecznej metryce, na której pozostałości natrafiono podczas badań archeologicznych. Budowa gotyckiego kościoła prawdopodobnie rozpoczęła się w 1423 roku i przebiegała w kilku etapach. W końcu omawianego okresu, tj. na początku XVI w., świątynia miała formę jednonawowego gotyckiego kościoła z przyporami, zakończonego od zachodu wieżą. Pierwsza większa przebudowa przeprowadzona została w latach 1523-1524, w związku z nadaniem świątyni godności kolegiaty. Kolegiata znacznie ucierpiała podczas pożarów Jarosławia w 1600 i 1625 roku. Pomimo licznych remontów, kościół nigdy nie powrócił do dawnej świetności. Po katastrofie budowlanej w 1804 roku, kiedy zawalił się fragment wieży kościoła, zapadła decyzja o jego ostatecznej rozbiórce, która nastąpiła do 1807 r.

Tekst: Marcin Burghardt